در قلب کوهستان‌های استان هرمزگان و در امتداد یکی از گذرگاه‌های تاریخی جنوب ایران، برج‌های کهنسالی خودنمایی می‌کنند که گویی زبان خاموش تاریخ را بازگو می‌کنند. برج گری‌کوه، واقع در شهرستان بستک، یکی از همین بناهای نظامی و تاریخی است که با قدمتی چند قرن، نه تنها نمونه‌ای از معماری نظامی دوره صفویه را به نمایش می‌گذارد، بلکه گواهی بر اهمیت راه‌های ارتباطی و تدابیر دفاعی در جنوب ایران بوده است.
موقعیت استراتژیک برج:
شهرستان بستک در شمال غربی هرمزگان و در فاصله حدود ۲۵۰ کیلومتری بندرعباس قرار دارد. برج گری‌کوه در حدود ۴۰ کیلومتری غرب بستک و در دامنه کوه انجیر بند، در مسیر جاده تاریخی بستک به کوهیج واقع شده است. این موقعیت، اشراف کاملی بر معابری داشته که از دیرباز محل تردد کاروان‌ها و رفت و آمدهای نظامی و تجاری بوده است.
تاریخچه و گمانه‌ها:
در طبقه دوم برج، کتیبه‌ای با تاریخ ۱۳۲۹ هجری قمری به چشم می‌خورد که نشان از مرمت آن در دوره قاجار دارد. با این حال، با توجه به سبک معماری و قرارگیری آن در یک مسیر تاریخی پر رفت و آمد، احتمال تعلق بنای اصلی به دوره صفویه بسیار قوی است. وجود کاروانسراهای متعدد مربوط به دوره صفویه در این ناحیه نیز این فرضیه را تقویت می‌کند. برج گری‌کوه در سال ۱۳۸۱ با شماره ۶۱۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معماری دفاعی برج:
برج گری‌کوه با ارتفاع تقریبی ۹ متر و ۱۵ سانتی‌متر، دارای سه طبقه با ساختار مستطیلی به طول ۷ متر و ۶ سانتی‌متر و عرض ۳ متر و ۵۵ سانتی‌متر در جهت شرقی-غربی است. مصالح به کار رفته در ساخت آن شامل سنگ‌های قلوه‌ای، ملات ساروج و چوب محلی است. سقف طبقات همکف و میانی از شاخ و برگ درختان بومی ساخته شده و طبقه سوم به صورت یک پشت بام باز با دیوارهای بلند طراحی شده است.
ورودی برج در ضلع جنوبی و در ارتفاع ۷۰ سانتی‌متری از سطح زمین قرار دارد. دسترسی به طبقات بالا از طریق نردبان چوبی در گوشه جنوب شرقی امکان‌پذیر بوده است.
نکته قابل توجه در معماری برج، کاهش تدریجی ضخامت دیوارها با افزایش ارتفاع است:
طبقه همکف: با ارتفاع داخلی حدود ۴ متر و دیوارهایی به ضخامت ۸۰ سانتی‌متر.
طبقه میانی: ضخامت دیوارها ۶۵ سانتی‌متر.
طبقه فوقانی (پشت بام): بدون سقف، با دیوارهای بلند و ضخامت ۳۵ سانتی‌متر که عناصر دفاعی ویژه‌ای در آن تعبیه شده است.
در نمای بیرونی برج، ۳۶ تیرکش مستطیلی در دو ردیف برای دیده‌بانی و دفاع طراحی شده‌اند. همچنین، در طبقه سوم عناصر هرمی شکل با مقطع مثلثی دیده می‌شوند که نقش حفاظتی برای نگهبانان برج را ایفا می‌کرده‌اند. وجود کنگره‌هایی با قوس‌های جناغی در لبه بالایی بنا نیز بر کاربری نظامی آن تاکید دارد.
کاربری نظامی و حفاظتی:
شکل معماری، موقعیت جغرافیایی، وجود تیرکش‌ها، کنگره‌ها و ساختار ساده و بدون تزئینات نشان می‌دهد که برج گری‌کوه اساساً یک بنای نظامی و حفاظتی بوده است. احتمالاً این برج برای کنترل مسیرهای عبور و مرور، حفاظت از مرزهای منطقه و تامین امنیت کاروان‌ها احداث شده است. عدم وجود هرگونه تزئینات در داخل و خارج بنا، گواهی بر نقش صرفاً نظامی آن دارد.
اهمیت فرهنگی و تاریخی:
برج گری‌کوه نه تنها یک سازه دفاعی است، بلکه یک سند زنده از تاریخ معماری نظامی جنوب ایران در دوره صفویه به شمار می‌رود. قرارگیری آن در مسیر راه‌های تاریخی که بندرلنگه را به لار و دیگر نقاط داخلی کشور متصل می‌کرده، اهمیت ویژه‌ای به آن بخشیده است. این برج همچنین نمادی از استراتژی دفاعی دوره صفویه در مناطق گرمسیری ایران بوده و آشنایی با آن، دریچه‌ای به سوی درک بهتر ساختارهای اجتماعی، نظامی و اقتصادی آن دوران می‌گشاید.
پرسش‌های متداول:
موقعیت: استان هرمزگان، شهرستان بستک، نزدیک روستای کوهیج.
قدمت: احتمالاً دوره صفویه، با تعمیرات در دوره قاجار.
معماری: سه طبقه مستطیلی، سنگ، ساروج، چوب، دارای تیرکش و کنگره‌های دفاعی.
کاربری: دیده‌بانی و حفاظت از مسیرهای ارتباطی و کاروان‌ها.
ثبت ملی: سال ۱۳۸۱، شماره ۶۱۱۱.
جمع‌بندی:
برج گری‌کوه با قدمتی چند صد ساله، یکی از آثار تاریخی ارزشمند استان هرمزگان است که با ساختار ساده و مستحکم خود، همچنان پابرجا مانده و داستان گذشته را روایت می‌کند. حفظ و معرفی این اثر، گامی در جهت پاسداشت هویت تاریخی و فرهنگی ایران است؛ زیرا در میان طبیعت خشک کوهستان و گرمای جنوب، آثاری وجود دارند که از تلاش‌های مردمان دیروز برای حفظ امنیت و زندگی بهتر سخن می‌گویند.