خانه ملک مشهد، یکی از بناهای تاریخی برجسته شهر است که در گذشته محل سکونت مرحوم حاج حسین ملک، یکی از ثروتمندان و واقفان بزرگ ایران در دوران قاجار و پهلوی، بوده است. حاج حسین ملک به واسطه وقف املاک و دارایی‌های فراوان خود، از جمله بیمارستان‌ها و باغ وکیل‌آباد، نقش مهمی در توسعه خدمات عمومی منطقه خراسان ایفا کرد. این خانه ارزشمند که در خیابان امام خمینی واقع شده است، امروزه به عنوان مرکز آموزش و ترویج هنرهای سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مرحوم حاج حسین ملک (متولد ۱۲۵۱ شمسی در تهران)، تحصیلات خود را نزد اساتید بزرگی پی گرفت. او پس از برعهده گرفتن اداره املاک پدر در مشهد و سال‌ها فعالیت به عنوان مستأجر موقوفات آستان قدس رضوی، ثروت کلانی به دست آورد و در سال ۱۳۱۶ شمسی اقدام به وقف اموال خود نمود. این بنای تاریخی که قدمت آن به اوایل قرن چهاردهم شمسی بازمی‌گردد (اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی)، یکی از نمونه‌های زیبای معماری دوره گذار محسوب می‌شود. خانه ملک با زیربنای حدود ۶۰۰ متر مربع و مساحت زمین ۱۶۵۹ متر مربع، در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۱۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۹ مورد مرمت قرار گرفت. بنای خانه ملک در حال حاضر متعلق به سازمان میراث فرهنگی و حیاط آن متعلق به صندوق احیای آثار تاریخی است.
معماری خانه ملک
معماری خانه ملک، ترکیبی هنرمندانه از سبک‌های سنتی ایرانی و اروپایی است؛ به‌طوری که نماسازی‌ها بر اساس معماری سنتی و طراحی پلان‌ها با الهام از معماری اروپایی صورت گرفته است. بخشی که امروزه با عنوان خانه ملک شناخته می‌شود، در واقع بخش بیرونی بنا شامل دو طبقه است که فضاهای وسیعی از جمله پذیرایی با سقف چوبی و منبت‌کاری شده و شومینه گچ‌بری زیبا را در بر می‌گیرد. در طبقه بالا نیز ویترین‌هایی حاوی اشیا، تابلوها و سازه‌هایی برای بازدید وجود دارد که بخشی از آن‌ها متعلق به تاریخ خانه و بخشی دیگر مربوط به آثار هنرمندان کارگاه‌های هنرهای سنتی است.
نکته منحصربه‌فرد این ملک، وجود تنها نمونه حمام تاریخی خصوصی در مشهد است که در محوطه باغ خانه زیر خاک مدفون بود و با کاوش‌های باستان‌شناسی کشف و کاوش شده است. این حمام با مساحت ۱۲۷ متر مربع در زیرزمین قرار دارد و با معماری اسلامی تزئین شده است و شامل بخش‌های مختلفی مانند میان‌در، گرم‌خانه، سرویس بهداشتی، نمازخانه، آتش‌دان و محل انبار چوب می‌شود. وسعت این بنا در گذشته بیشتر از امروز بوده است.
کاربری فعلی: مرکز هنرهای سنتی
امروزه خانه ملک به قطب آموزش و ترویج هنرهای سنتی در مشهد تبدیل شده است. کارگاه‌های متعددی از جمله بافت فرش و گلیم، سفال و سرامیک و لعاب‌کاری، سوزن‌دوزی و سایر دوخت‌های سنتی، معرق و منبت، تذهیب و مینیاتور، جلدسازی، سوخت و چرم‌بری و صحافی سنتی در این مکان دایر بوده و انواع هنرهای دستی به علاقه‌مندان آموزش داده می‌شود.
دسترسی و بازدید
خانه ملک در ضلع شرقی خیابان امام خمینی مشهد (مقابل ساختمان دارایی) واقع شده و دسترسی به آن آسان است. این بنا در نزدیکی باغ ملی مشهد قرار دارد و با حرم مطهر امام رضا (ع) حدود ۴ کیلومتر فاصله دارد که با حدود ۲۵ دقیقه پیاده‌روی قابل دسترسی است. موقعیت مکانی مناسب آن در نزدیکی حرم، این خانه را به گزینه‌ای خوب برای بازدید گردشگران تبدیل کرده و هتل‌ها و اقامتگاه‌های متعددی نیز در اطراف آن وجود دارند. بازدید از خانه ملک برای عموم آزاد و رایگان است و علاقه‌مندان می‌توانند هر روز از ساعت ۸ صبح تا ۱۸ عصر از این مجموعه تاریخی و فرهنگی بازدید نمایند.
وقف‌های ماندگار حاج حسین ملک:
مرحوم حاج حسین ملک علاوه بر املاک و مستغلات دیگر، دارایی‌های مهمی را نیز وقف کرد که از جمله شاخص‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کتابخانه ملی ملک در تهران (واگذار شده به آستان قدس رضوی)
بیمارستان رضوی در چناران و بیمارستان سجادیه در تربت جام (واگذار شده به شهرداری‌ها)
وقف حدود ۲۰۰ هکتار زمین به فرهنگیان مشهد (۵۱۰ متر برای هر نفر در سال ۱۳۳۸ شمسی)
وقف باغ وکیل‌آباد مشهد به مردم و واگذاری تولیت آن به شهرداری مشهد در سال ۱۳۴۸ شمسی.
